Działanie aparatu terroru, represje stosowane wobec przeciwników systemu, zmiany w życiu gospodarczym. Tego rodzaju informacje były niezwykle cenne dla II Korpusu Polskiego i bardzo groźne dla nowej władzy. Dlatego komuniści zrobili wszystko, by wytropić organizatora konspiracyjnej siatki wywiadowczej – płk. Witolda Pileckiego. Udało im się to 8 maja 1947 roku.

Ława oskarżonych w procesie pokazowym Witolda Pileckiego (marzec 1948). Pierwszy rząd od lewej: Witold Pilecki, Maria Szelągowska, Tadeusz Płużański, Maksymilian Kaucki i Makary Sieradzki. Drugi rząd: Ryszard Jamontt-Krzywicki, Witold Różycki i Jerzy Nowakowski. Fot. Wikipedia

Przyszli wieczorem 6 maja – pięciu mężczyzn w cywilnych ubraniach. Ten, który nimi dowodził, mówił z wyraźnym rosyjskim akcentem. Wyjaśnił, że są funkcjonariuszami Komendy Głównej MO i mają rozkaz, by zająć mieszkanie. Makary Sieradzki, ppor. AK, wiedział, że jest źle. Bardzo źle. Rok temu odnowił kontakty z antykomunistycznym podziemiem. Przystąpił do tzw. grupy Pileckiego i z pomocą żony gromadził informacje na temat ingerencji nowych władz w system nauczania. Zorganizował też u siebie lokal kontaktowy. Przez mieszkanie Sieradzkich przewijali się najważniejsi członkowie organizacji. Teraz ubecy zamienili je w pułapkę.

O tym, co stało się później, wiemy z dziennika 14-letniego syna Sieradzkich, Ignacego. Funkcjonariusze skonfiskowali klucze, przeprowadzili drobiazgową rewizję, a potem na zmianę czuwali, czekając na dzwonek do drzwi. „8 maja po południu przyszedł pewien pan, o którego, o ile wiem, im chodziło. Zatrzymali go i od razu wywieźli” – zanotował Ignacy. Tak właśnie w ręce ubeków wpadł płk Witold Pilecki, wówczas w stopniu rotmistrza.

Informacja ponad wszystko

Choć Pilecki w chwili aresztowania miał tylko 46 lat, jego życiorysem śmiało można by obdzielić kilka osób. Na świat przyszedł w ziemiańskiej rodzinie, dorastał na Wileńszczyźnie. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej, we wrześniu 1939 roku walczył przeciwko Niemcom, po wrześniowej klęsce zaś zaangażował się w konspirację. Współtworzył organizację o nazwie Tajna Armia Polska, która wkrótce stała się częścią Związku Walki Zbrojnej. Aby udokumentować realia panujące w niemieckich obozach koncentracyjnych, Pilecki pozwolił się schwytać podczas łapanki na ulicach Warszawy i wywieźć do Auschwitz. Za drutami spędził niemal trzy lata. Gromadził tam dane wywiadowcze i budował ruch oporu. Pod koniec kwietnia 1943 roku, wobec groźby dekonspiracji, podjął decyzję o ucieczce. Potem działał w Armii Krajowej, walczył w powstaniu warszawskim, wreszcie los rzucił go do Włoch, gdzie dołączył do 2 Korpusu Polskiego. Jesienią 1945 roku na rozkaz gen. Władysława Andersa wrócił do Polski. Miał zorganizować konspiracyjną siatkę, która będzie zbierała informacje na temat sytuacji wewnętrznej w Polsce. – Kraj po wojnie znalazł się pod okupacją sowiecką. Kanały informacyjne, z których korzystał choćby 2 Korpus, ale też rząd na uchodźstwie, stopniowo wysychały. A Pilecki okazał się człowiekiem na wagę złota – przyznaje dr Tomasz Łabuszewski, dyrektor oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie.

Pilecki, wykorzystując dawne kontakty, szybko zbudował sprawnie działającą siatkę konspiracyjną. – Gromadził informacje dotyczące m.in. partii politycznych, gospodarki, organizacji i działalności Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego czy komunistycznych represji. Pozyskiwał fotokopie cennych, nierzadko tajnych dokumentów, które za pośrednictwem kurierów wędrowały na Zachód – wyjaśnia historyk. Kiedy rozpoczynał działalność, niepodległościowe podziemie było w Polsce jeszcze bardzo silne. Nowa władza, która mogła liczyć na wsparcie NKWD i Armii Czerwonej, szybko jednak krzepła. Przeciwnicy systemu byli coraz bardziej zagrożeni. Jeszcze w 1946 roku gen. Anders nakazał Pileckiemu przerwać działalność i wrócić na Zachód. Ten jednak postanowił w Polsce zostać. Czuł się odpowiedzialny za tych, którzy mu zaufali. Nie zdecydował się również – mimo wahań – ujawnić podczas ogłoszonej przez komunistów amnestii. Jej termin upływał 25 kwietnia 1947 roku. Niespełna dwa tygodnie później Pilecki był już w rękach Urzędu Bezpieczeństwa.

Agenci w akcji

W jaki sposób służby wpadły na jego trop? – Tutaj skazani jesteśmy na hipotezy. Dokumenty, które mogłyby rzucić na tę sprawę więcej światła, zostały zniszczone, a kluczowi świadkowie celowo przez komunistyczny resort bezpieczeństwa usunięci. Według mnie grupa Pileckiego najpewniej została rozbita w efekcie skomplikowanej gry operacyjnej, którą MBP prowadziło najpierw przeciwko komendzie Obszaru Centralnego, a następnie III Zarządowi Głównemu Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość – zaznacza dr Łabuszewski. W skrócie: bezpieka posiadała w szeregach konspiracji dwóch cennych agentów – Stanisława Leszka Kuchcińskiego, członka wywiadu Obszaru Centralnego WiN, oraz Kazimierza Czarnockiego, drugiego zastępcę prezesa III Zarządu WiN. Pierwszy z nich rychło zbliżył się także do grupy Pileckiego. – Kuchciński znał się dobrze ze współpracownikiem Pileckiego, Tadeuszem Płużańskim. Jeszcze w czasie okupacji działali wspólnie w Tajnej Armii Polskiej – wyjaśnia historyk. Po tym jak III Zarząd WiN został rozbity, a jego członkowie wylądowali na ławie oskarżonych, agenci skupili swoją aktywność właśnie na Pileckim i jego ludziach. – Każdy z nich był pilnie obserwowany. Kiedy bezpieka zgromadziła dostatecznie dużą ilość materiałów, rozpoczęły się aresztowania – podkreśla dr Łabuszewski.

Pilecki został poddany brutalnemu śledztwu. W areszcie był bity pięściami, nogą od krzesła, sadzany na odwróconym stołku, pozbawiany snu. Podczas jednego z widzeń wyznał żonie: „Mnie tutaj wykończyli. Oświęcim przy tym to była igraszka...”.

3 marca 1948 roku Pilecki zasiadł na ławie oskarżonych. Proces przybrał formę starannie zaplanowanego spektaklu. Salą sądową do ostatniego miejsca wypełnili wyselekcjonowani widzowie i dziennikarze. Prokurator zarzucił Pileckiemu, że ten nielegalnie przekroczył granicę, posiadał niezarejestrowaną broń i wbrew prawu nie zgłosił się do Rejonowej Komendy Uzupełnień. Przede wszystkim jednak oskarżył go o szpiegostwo i przygotowywanie zamachu na dygnitarzy MBP. Oficer AK do trzech pierwszych zarzutów się przyznał, pozostałe zdecydowanie odrzucił. Tłumaczył, że trudnił się wyłącznie zbieraniem informacji, i to nie na zlecenie obcego wywiadu, lecz 2 Korpusu Wojska Polskiego. – Nie byłem rezydentem, lecz polskim oficerem – podkreślał. Na skuteczną obronę nie miał szans. W tego typu procesach wyroki nie zapadały na sali sądowej, lecz w politycznych gabinetach. 15 marca 1948 roku Pilecki został skazany na karę śmierci. Nieco ponad dwa miesiące później, w piwnicy więzienia na warszawskim Mokotowie, kat strzelił mu w tył głowy. Ciało płk. Pileckiego spoczęło w bezimiennym grobie, najpewniej na tzw. Łączce. Do dziś jego szczątki nie zostały jednak odnalezione.

– Pilecki oraz jego współpracownicy podjęli ogromne ryzyko. Dziś już wiemy, że w ówczesnych realiach żadną miarą nie mogło ono jednak doprowadzić do pożądanych przez nich efektów. Świat zgodził się na to, by Polska znalazła się w sowieckiej strefie wpływów, zaakceptował nowe rządy. I choć brzmi to brutalnie, żaden, nawet najbardziej heroiczny wysiłek nie mógł tego zmienić – podsumowuje dr Łabuszewski.