W wielu opracowaniach zwraca się uwagę na odporność społeczeństwa ukraińskiego na wrogą propagandę i trudności materialno-bytowe, hart ducha walczących wojsk, ochotników oraz na niespotykaną odwagę ludności cywilnej. Nad tym, w jakim stopniu wykorzystamy wnioski z konfliktu w Ukrainie w sferze społecznej, zastanawia się ppłk dr Cezary Pawlak z Centrum Doktryn i Szkolenia Sił Zbrojnych.

24 lutego 2022 roku cały świat skierował swoją uwagę w stronę Ukrainy. Powodem zainteresowania była niespotykana od II wojny światowej skala konfliktu na Starym Kontynencie. Po wielu tygodniach napięć na poziomie dyplomatycznym, prób negocjacyjnych, a także eskalowania żądań doszło do najgorszego z rozpatrywanych scenariuszy, tzn. rozpoczęcia wojny określanej przez Federację Rosyjską specjalną operacją militarną (SOM), której celem ma być ochrona Donbasu oraz promoskiewskiego regionu separatystów we wschodniej Ukrainie.

Większość ekspertów analizujących konflikt na Ukrainie zwraca uwagę na bitność ukraińskich sił zbrojnych i jej organizacji paramilitarnych, a także dyscyplinę społeczeństwa. Właśnie ta niespodziewana nie tylko dla Federacji Rosyjskiej konsolidacja, wysokie morale armii, ale i całego społeczeństwa ukraińskiego nie pozwoliły na osiągnięcie celów armii rosyjskiej lub wydatnie je ograniczyły.

Odporność i jego znaczenie

Szeroko komentowany termin odporności został poruszony już w 2016 roku na szczycie NATO w Warszawie. Należy zaznaczyć, że nie sprecyzowano na nim definicji tego pojęcia. Uznano, że odporność jest warunkiem koniecznym bezpieczeństwa członków Sojuszu, a tym samym całego NATO. Na szczycie określono jej główne kryteria, czyli¹:
– ciągłość sprawowania władzy przez rząd i jego służby;
– niezbędne zaopatrzenie w energię;
– skuteczną politykę dotyczącą niekontrolowanego przemieszczania się ludzi;
– zgromadzenie odpowiednich zapasów wody pitnej i żywności;
– zdolność do pochówków dużej liczby ofiar;
– dysponowanie odpowiednimi, niewrażliwymi na zakłócenia systemami łączności.

Nie rozpatrywano jednak najważniejszego czynnika odporności państwa, jakim jest dane społeczeństwo i jego postawa. Problem rozwinięto w koncepcji Concept Collaborative Resilience. Głównym jej celem było określenie odporności sił zbrojnych. Stwierdzono jednoznacznie, że jest ona niezbędna, aby powstrzymać dalsze ruchy potencjalnego przeciwnika, a także zaabsorbować dany wstrząs, określany szokiem strategicznym² (rys. 1).

Rys. 1. Wizualizacja szoku strategicznego
Opracowano na podstawie: C. Pawlak, Odporność państwa, „Pomorskie Forum Bezpieczeństwa” 2019 nr I(6), s. 9.

W koncepcji zaproponowano również definicję odnoszącą się do odporności, czyli: Siły zbrojne mają posiadać wystarczającą zdolność i wolę, by wytrzymać wstrząs i zachować zdolność do reagowania i szybko odzyskać siły po szoku strategicznym lub niepowodzeniach operacyjnych³. Widać w niej wyraźnie zasugerowane stwierdzenie posiadać wolę. Jest to bezpośrednie potwierdzenie dotyczące ważności: jakości personelu, przywództwa oraz jego morale. Wskazuje to również na szerszy aspekt społeczny budowy odporności sił zbrojnych.

Wracając do wciąż niesprecyzowanego pojęcia odporność, jeszcze w niedalekiej przeszłości kojarzył on się jedynie z naukami medycznymi i nie był poruszany w kręgach naukowych związanych z bezpieczeństwem. Przypomnijmy, że termin ten pochodzi z języka łacińskiego (immunis). Jako pojęcie prawnicze określał w Cesarstwie Rzymskim osobę wolną od obowiązku służby wojskowej, w średniowieczu ustalał całkowite lub częściowe zwolnienie od zobowiązań feudalnych na rzecz państwa, dziś stosowany w polityce pozwala wybranym osobom na ochronę prawną określaną immunitetem.

W czasach nowożytnych termin ten na stałe wszedł do słownika medycznego⁴. W medycynie można rozróżnić dwa rodzaje odporności. Pierwsza to odporność pierwotna, tzw. dziedziczona, przekazywana wraz z kodem genetycznym. Druga powstaje w wyniku budowy odporności organizmu w odpowiednich warunkach życia, a także zetknięcia się z danym zagrożeniem, np. wirusem. Analiza literatury przedmiotu oraz wyniki przeprowadzonych badań⁵ potwierdzają, że zarówno w medycynie, jak i w bezpieczeństwie występują dwa rodzaje odporności, tzn. zastana i nabyta. Odporność zastana jest to odziedziczona wartość potencjału danego podmiotu państwowego, jak: położenie geograficzne, warunki klimatyczne, zasoby surowców naturalnych i energetycznych, rozwój ekonomiczny, technologiczny i gospodarczy oraz czynnik społeczny w tym kultura, historia, demografia, edukacja i religia⁶.

Czynniki te z różnym nasileniem wpływają na potęgę państwa, podlegają też nieustannej ewolucji. Dlatego ważne jest uzupełnianie powstałych luk w potencjale danego podmiotu państwowego przez wzmacnianie poszczególnych domen segmentacji otoczenia.

Odporność nabyta/przystosowawcza realizowana jest celem uzupełnienia braków i luk w poszczególnych domenach otoczenia (PEMSII⁷), zgodnie z opracowaną strategią danego państwa przy dogłębnej analizie aktualnych trendów oraz uwzględnienia możliwości wystąpienia poszczególnych zagrożeń w przyszłości z określeniem ich prawdopodobieństwa, skutków oraz skali występowania⁸. Jej zadaniem jest zażegnanie lub zminimalizowanie ewentualnych skutków poszczególnych zagrożeń. Warto podkreślić, że działania wpływające na budowę odporności są procesem stałym i długofalowym. Należy zaznaczyć, że odporność będzie różna na każdym poziomie segmentacji otoczenia: politycznej, ekonomicznej, militarnej, społecznej, informacyjnej, infrastruktury oraz społecznej (rys. 2). Jednak to domena społeczna jest kluczowa i stanowi ostatni bastion oporu. Z doświadczeń historycznych wynika, że nawet po militarnej klęsce i długotrwałej okupacji państwowość może się odrodzić, zależy to jednak od postaw społecznych. Dlatego domena społeczna i jej możliwości absorpcyjne danego szoku strategicznego są decydujące.

Rys. 2. Różnice absorbcji odporność państwa w poszczególnych domenach. Opracowanie własne.

Jakie zatem poszczególne podobszary w domenie społecznej są odpowiedzialne za odporność państwa, w tym jego sił zbrojnych. W trakcie badań respondenci mocno akcentowali patriotyzm, tożsamość narodową, edukację historyczną oraz świadomość obywatelską. Wskazuje to, jak ważne dla podmiotu państwowego pozostaje kształtowanie świadomości oraz utrwalanie tożsamości narodowej. Dlatego każdy z dowódców i oficerów sztabu zgodnie z kanonami sztuki wojennej rozważa tzw. czynnik ludzki.

Meldunki i analizy, które przedstawiano decydentom rosyjskim, najprawdopodobniej nie oddawały faktycznej postawy społecznej, tym bardziej że Ukraińcy prowadzili walkę już od ośmiu lat, a przez obszar operacji antyterrorystycznej (ATO) przewinęły się tysiące wojskowych i ochotników. Przypuszczenia dotyczące lekceważenia doniesień i preparowania analiz potwierdzają już publikowane dokumenty Federalnej Służby Bezpieczeństwa (FSB)⁹. Oceny FSB w stosunku do poparcia Ukraińców dla rosyjskiej inwazji i stopnia, w jakim kraj stawiałby opór były błędne¹⁰.

Podobny problem mają także planiści w państwach NATO. Prowadzone ćwiczenia, symulacje komputerowe, porównywanie potencjałów sił nie odzwierciedlą najważniejszego elementu, jakim jest czynnik ludzki. Oprócz posiadania czołgu ważne jest jeszcze, kto będzie w nim walczył. Trudno przykładowo jest ocenić zdolność do poświęceń czy morale, gdy nie ma widocznego zagrożenia, w warunkach powszechnej komercjalizacji, globalizacji oraz forsowania wśród społeczeństwa braku poczucia przynależności narodowej. Można przytoczyć tu myśl: kiedy człowiek nie czuje się zagrożony, czujność zamienia się w niedbałość¹¹.

Do tego dochodzą jeszcze bardzo niebezpieczne trendy – od zmniejszenia roli państw narodowych do ich zupełnego zaniku oraz wychowania młodzieży w duchu skrajnego pacyfizmu. Trendy ekologiczne mają zastąpić nie tylko religie, lecz także przyczynić się do utraty tożsamości narodowej. A to właśnie ona stanowi rdzeń w domenie społecznej, zachwianie jej przyniesie negatywne skutki, zarówno w bezpieczeństwie wewnętrznym państwa, jak i w jego siłach zbrojnych. Należy zaznaczyć, że siły zbrojne stanowią nierozerwalną część państwa oraz jego społeczeństwa i poniekąd są jego stałym elementem (rys. 3).

Rys. 3. Czynniki kształtujące tożsamość narodową Źródło: C. Pawlak, Budowa odporności sił zbrojnych na działania hybrydowe głównym gwarantem bezpieczeństwa państwa w kontekście zdarzeń na Ukrainie, rozprawa doktorska.

Casus ukraiński

Po analizie teoretycznej należy przełożyć to na praktyczne zastosowanie w casusie ukraińskim. Jak w takim razie odtworzono w krótki sposób spoistość narodu ukraińskiego? Trzeba zaznaczyć, że nawet po klęsce systemu politycznego i militarnego, bezradności sił zbrojnych w stosunku do aneksji Półwyspu Krymskiego oraz działań w Donbasie, nastąpiło przebudzenie patriotyczne społeczeństwa. Mimo problemów ekonomicznych, walk wewnątrzpolitycznych, szalejącej korupcji poczucie przynależności narodowej się odrodziło. Jak twierdzą sami Ukraińcy, ani Jarema Wiśniowiecki, ani Bohdan Chmielnicki nie zjednoczyli narodu tak jak Władimir Władimirowicz Putin. Celem tego przebudzenia w dużej mierze stała się centralna Ukraina i jej wschodnia część. Toczone na wschodzie walki, poszczególne mobilizacje oraz ponoszone straty potęgowały hardość społeczeństwa oraz niezłomność działania. Już w 2014 roku można było zauważyć wręcz modę na patriotyczne oznaki przynależności narodowej. Do łask wrócił język, odkryto na nowo narodowe stroje, w tym wyszywane koszule, oraz piosenki do niedawna wyśmiewane przez postępowych obywateli, pseudoelity oraz celebrytów. Wystąpiło ogromne zapotrzebowanie na narodowych bohaterów, sięgano również do historycznych korzeni narodu, np. spuścizny kozactwa czy nawet hajdamaków. To chyba jest również powód gloryfikacji kontrowersyjnych organizacji oraz bohaterów z okresu II wojny światowej, co skrzętnie wykorzystuje rosyjska propaganda. Na szczęście dzisiaj Ukraina może na piedestał postawiać bohaterów protestu na Euromajdanie, zwanych Niebiańską Sotnią¹², oraz walk w Donbasie. Należy zaznaczyć, że trudne czasy kreują mocnych ludzi, a okres niepodległości Ukrainy do łatwych nie należał. W nawiązaniu do tego stwierdzenia prawdziwych przywódców kreuje przede wszystkim zapotrzebowanie społeczne i okoliczności historyczne (rys. 4).

Rys. 4. Czynniki zewnętrzne wpływające na przywództwo. Opracowanie własne.

I tak nazywany ironicznie komikiem nawet w mediach wielu państw obecny prezydent Ukrainy jest przykładem nie tylko odwagi cywilnej, lecz także wzorem przywództwa. Dołączają do niego i inni sławni ludzie oraz politycy. Do końca są oni przykładem niezłomnej postawy i przekonań. Takie osoby, które nie uciekają od odpowiedzialności i pozostają na stanowisku, dają wiarę społeczeństwu i armii w słuszność podjętej walki i oporu.

To właśnie opór i postawa obywateli i ich lekceważenie wielu analityków uznaje jako powód klęski sił Federacji Rosyjskiej. Należy zauważyć, że Ukraina broni się w większości armią z poboru oraz gwardią narodową i oddziałami terytorialnymi. Funkcjonowanie w wielu krajach armii zawodowych doprowadziło do dewaluacji postaw patriotycznych oraz ogromnych braków przeszkolonych rezerw osobowych.

Należy podkreślić, że jaka jakość personelu (w tym wypadku Ukraińców), tacy przywódcy. Reasumując, przywództwo należy postrzegać jako odpowiednio wyselekcjonowany personel z cechami przywódczymi, potrafiący odpowiednio kierować, motywować i dowodzić ludźmi. Dodatkowo przywódca powinien mieć charyzmę, być zdecydowany w działaniu, mieć zdolności komunikacyjne, wręcz aktorskie, odznaczać się pewnością siebie, a nawet zuchwałością. Zarówno przywództwo, jak i zasoby osobowe armii są uzależnione od stosunku i nastawienia społeczeństwa do sił zbrojnych, ich zadań oraz pełnionej roli. Rozprzestrzeniająca się idea skrajnego pacyfizmu oraz niechęć młodzieży do armii czyni ją bardzo podatną na działania, zwłaszcza o charakterze hybrydowym, np. przez nacisk informacyjny o braku przeciwnika i idei likwidacji sił zbrojnych jako balastu dla ekonomii państwa oraz forsowania fałszywego światopoglądu, w tym krzewienia idei braku narodów.

Działania takie są zauważalne na każdym kroku. Nawet podczas otwarcia Zimowych Igrzysk Olimpijskich w Chinach grano dystopijną piosenkę J. Lenona pt. Imagine, która jawnie namawia do likwidacji państw narodowych, religii, własności prywatnej, rodem z rewolucji kulturowej z 1968 roku oraz ostatnich zajść wywołanych w USA w większości przez ruchy anarchistyczne. Dodatkowo zachęca się do takich czynów, twierdząc: to nie jest trudne do zrobienia, tzn. zniszczenia historii, tradycji oraz tożsamości narodowej. Zrobicie to, a nie będzie za co umierać. Nie zastanawiając się, że zostanie się niewolnikiem pozbawionym korzeni oraz wartości.

Mając to na uwadze, widać jak otoczenie, tj. domena polityczna, ekonomiczna oraz co bardzo smuci edukacja, ma bezpośredni wpływ na kształtowanie i osłabianie domeny społecznej (rys. 5).

Rys. 5. Zależności między poszczególnymi domenami zewnętrznymi i obszarami wewnętrznymi sił zbrojnych. Opracowanie własne.

Na rysunku 5 przedstawiono zależności mówiące o tym, jak poszczególne domeny zewnętrzne wpływają na podobszary wewnętrzne sił zbrojnych. Domeny zewnętrzne, takie jak obszar polityczny czy społeczny, mają bezpośrednie przełożenie na podobszary w siłach zbrojnych, takich jak personel oraz przywództwo uznane jako kluczowe. Wynika z niego również rola strategii i doktryn jako wytycznych do dalszego funkcjonowania sił zbrojnych w określonym czasie i środowisku. Jakość tych dokumentów, trafność ich ocen, a tym samym przydatność, wpływają na poziom kolejnych obszarów, takich jak: organizacja, szkolenie, zasoby, interoperacyjność oraz infrastruktura.

Obecny dobrobyt, trendy ekologiczne, skrajny pacyfizm, próby rozbijania nie tylko narodów, lecz także najmniejszej komórki społecznej – rodziny, dostępność do portali społecznych itp. sprawią, że przyszłość coraz bardziej będzie przypominać scenariusz książki pt. Nowy wspaniały świat (Brave New World) Aldousa Huxleya, napisanej w 1931 roku, oraz wizji przedstawionej w powieści pt. Rok 1984 (Nineteen Eighty-Four), napisanej przez George’a Orwella i opublikowanej w 1949 roku. Należy dodać, że społeczeństwo, zwłaszcza generacja krajów zachodnich, jest jeszcze bardziej przyzwyczajone do dobrobytu, a nowe trendy, w tym anarchistyczne, trafiają na podatny grunt. Trzeba zaznaczyć, że generacja Z to ludzie młodzi, otwarci, wychowani w dobrobycie, żyjący w świecie wirtualnym i niestety niepotrafiący radzić sobie z problemami, nieodporni na krytykę, po prostu skazani na kryzys. Dramat tego pokolenia polega na tym, że jest ono bodaj najbardziej podzieloną generacją w sensie ekonomiczno-mentalno-kulturowym od czasów zakończenia II wojny światowej¹³. Słabość młodych ludzi odbija się na ich alienacji społecznej, ucieczką od rzeczywistości i w wielu przypadkach kończy się samobójstwem. Tylko w naszym kraju od stycznia do września 2021 roku samobójstwo próbowało popełnić ponad 1000 nastolatków, 92 z nich nie udało się uratować¹⁴. Dlatego też tak ważne jest przekonanie generacji Z do walki w obronie czegoś, w co nie wierzą lub jest im to obojętne.

Refleksje

Gdy piszę ten artykuł, nie wiemy jeszcze, jak zakończy się wojna w Ukrainie. Jedno jednak jest pewne, państwowość i świadomość przynależności narodowej Ukraińców ugruntują się na pokolenia i w tym wypadku mocno to zniweluje lub nawet odwróci liberalny trend zaniku państw narodowych. Konflikt ten również skłania do refleksji nad postawą poszczególnych społeczeństw krajów zachodnich, w tym również naszego kraju, o faktycznym morale i poczuciu tożsamości narodowej oraz efektywności przywództwa. Tym bardziej, że słowa Napoleona Bonaparte, że lepiej zdobywać epolety oficerskie w przedpokoju niż na polu walki są wciąż aktualne.

Jeden z wniosków, który nasuwa się z przebiegu konfliktu oraz aktualnych zagrożeń, to powrót do szkół w trybie pilnym przedmiotu przysposobienia obronnego, i to w wymiarze praktycznym, oraz efektywnego wychowania obywatelskiego i historii od najmłodszych lat. Pojawiają się również przemyślenia, czy w ogóle jeszcze jest szansa na zniwelowanie lub odwrócenie trendu zaniku tożsamości narodowej, czy jednak podzielimy losy bohaterów wizji G. Orwella? Wciąż aktualne jest pytanie: w jakim stopniu wykorzystamy wnioski z konfliktu w Ukrainie nie tylko w sferze militarnej, lecz przede wszystkim społecznej. Jak podkreśla szef Biura Bezpieczeństwa Narodowego (BBN) P. Soloch, w budowę odporności państwa powinny być zaangażowane nie tylko siły zbrojne, lecz wszystkie struktury odpowiedzialne za funkcjonowanie i bezpieczeństwo państwa. Nasuwają się pytania: jakie, na jak długo i czy w ogóle obecny konflikt wywrze wrażenie na generacji Z? Przestrogą dla nas, a także zadumą nad tym problemem niech będą słowa ballady Lecha Makowieckiego Quo Vadis, Polonia?

Bibliografia:

1 Odporność: kluczowy element obrony zbiorowej, „Przegląd NATO” 2016, https://www.nato.int/docu/review/2016/Also-in-2016/nato-defence-cyber-resilience/PL/index.htm /. 3.XI.2018.

2 Szok strategiczny określany jako ogromny problem – zwany również „czarnym łabędziem”– powstały w wyniku szybkiego, nieprzewidzianego wydarzenia/ń w konsekwencji wcześniejszego nieoczekiwanego przekroczenia linii danego trendu, „Strategic Foresight Analysis – Raport NATO ACT” 2017, s. 17.

3 C. Pawlak, Odporność państwa, „Pomorskie Forum Bezpieczeństwa” nr I (6) 2019, s. 9, za Concept Collaborative Resilience ACT 2019, s. 5.

4 Wielka Encyklopedia Medyczna/ Odporność, http://zdrowie.gazeta.pl/Zdrowie/1,111848 ,9476501,dpornosc.html /. 2.11.2018.

5 C. Pawlak, Budowa odporności sił zbrojnych na działania hybrydowe, głównym gwarantem bezpieczeństwa państwa w kontekście zdarzeń na Ukrainie, rozprawa doktorska.

6 Ibidem.

7 Polityczny, Ekonomiczny, Militarny, Społeczny, Informacyjny, Infrastruktury.

8 C. Pawlak, Budowa odporności sił zbrojnych na działania hybrydowe…, op.cit.

9 Mamy pełną treść notatki analityka FSB! Nie wiem, kto wymyślił „Blitzkrieg Ukrainy – zrobimy z siebie idiotów, https://niezalezna.pl/433356-Mamy-PELNA-TRESC-NOTATKI-analityka-FSB-Nie-wiem-kto-wymyslil-Blitzkrieg-Ukrainy-zrobimy-z-siebie-idiotow

10 Brytyjskie media Putin wściekły na FSB za błędne dane bali się mówić, https://www.pap.pl/aktualnosci/news%2C1112315%2Cbrytyjskie-media-putin-wsciekly-na-fsb-za-bledne-dane-bali-sie-mowic

11 C. Liu, R.D. Sawyer, tructum.pl/czytelnia/Sto-niekonwencjonalnych-strategii-Zasady-sztuki-wojennej.pdf s.204. /. 12.10.2019.

12 Niebiańska Sotnia (ukr. Небе́сна Со́тня) – przyjęta na Ukrainie wspólna nazwa protestujących, którzy zginęli w Kijowie podczas Euromajdanu (Rewolucji godności) między grudniem 2013 a lutym 2014 roku.

13 Generacja Z młodzi otwarci wychowani w dobrobycie żyjący w świecie wirtualnym skazani na kryzys, https://natemat.pl/55617,generacja-z-mlodzi-otwarci-wychowani-w-dobrobycie-zyjacy-w-swiecie-wirtualnym-skazani-na-kryzys

14 Mają kilkanaście lat i nie chcą już żyć. Rośnie liczba prób samobójczych wśród dzieci
https://wydarzenia.interia.pl/autor/irmina-brachacz/news-maja-kilkanascie-lat-i-nie-chca-juz-zyc-rosnie-liczba-prob-s,nId,5721488