Dziś może to zdumiewać, ale dwa lata przed wybuchem II wojny światowej w niemieckich kinach wielką popularnością cieszył się film o bohaterskim polskim rotmistrzu z czasów powstania listopadowego. Gazety opatrzyły jego recenzje tytułem: „Herr Rittmeister – zuerst das Vaterland!” – „Panie rotmistrzu – najpierw ojczyzna!”.

Jedna ze scen filmu. Widoczny m.in. Viktor Staal jako Jan Wolski (z lewej)

Film Carla Hartla „Ku wolności” („Ritt in die Freiheit”) to melodramat, w którym na tle wojny polsko-rosyjskiej w 1830 roku ukazano miłość polskiego oficera ułanów do siostry rosyjskiego gubernatora Grodna. Rotmistrz Julek Staniewski (w tej roli Willy Birgel) musi wybierać między miłością do pięknej Kateriny Tschernikoff (Ursula Grabley) a walką o ojczyznę. Decyzja nie przychodzi mu łatwo. Kiedy do Grodna dociera wiadomość, że w Warszawie wybucha antyrosyjskie powstanie, nie wykonuje rozkazu wymarszu ze swoim szwadronem w kierunku stolicy. Zrywa nawet kontakty ze swym przyjacielem, kapitanem Janem Wolskim (Viktor Staal), który zarzuca mu zdradę. Kiedy jednak do Grodna wkraczają wojska rosyjskie, rotmistrz Staniewski staje do nierównej walki z przeważającymi siłami nieprzyjaciela i ginie ze wszystkimi swymi ułanami w ogniu rosyjskiej artylerii.

Po premierze „Ku wolności” w 1937 roku niemieccy recenzenci nie mogli się nachwalić realizatorów filmu. W jednym z opisów można było przeczytać: „W dramatycznych akordach rozbrzmiewa pieśń bohaterów polskich walk wolnościowych przeciwko rosyjskiemu panowaniu i łączy się w upajającą symfonię ludzkiej namiętności i wielkości”. Sam Joseph Goebbels podkreślał, że to „niezwykle udane dzieło”. Jak się miało okazać, minister propagandy III Rzeszy zadowolony był nie tylko z walorów artystycznych tego obrazu…

Filmowa przykrywka

„Ku wolności” nie był pierwszym filmem niemieckim, który w pozytywnym świetle przedstawiał historię Polski. Kiedy wojska niemieckie wespół z austro-węgierskimi w 1915 roku zajęły Królestwo Polskie, a rok później władcy obu państw wydali akt 5 listopada, ogłaszający utworzenie samodzielnego Królestwa Polskiego znalazło to odbicie i w sztuce filmowej. Już w 1916 roku Franz Porten kręci „Tyrannenherrschaft”(„Pod jarzmem tyranów”). Film składał się z czterech aktów, z których pierwsze trzy rozgrywały się w czasach insurekcji kościuszkowskiej, a czwarty przenosił akcję w czasy I wojny światowej, gdzie „spadkobiercy Naczelnika” – polscy legioniści walczyli z Rosjanami. „Pod jarzmem tyranów” przemilczał oczywiście fakt, że prócz Rosji, do tłumienia powstania i rozbiorów przyczyniły się także Austria i Prusy, do dziś jednak zdumiewa rozmachem realizacji. Wzięło w nim udział 10 tys. statystów, wykorzystano oryginalne kostiumy i rekwizyty z Muzeum Narodowego w Krakowie, a ujęcia kręcono w historycznych miejscach. Po raz pierwszy na tak wielką skalę na ekranie została przedstawiona polska historia. W rzeczywistości ten film i jeszcze kilka kolejnych (m.in. „10.Pavillon der Zitadelle”[„Tajemnica X pawilonu”, 1916], „Das Tagebuch des Dr. Hart”[„Dziennik doktora Harta”, 1916] czy „Nocturno der Liebe”[„Nokturn miłości”, 1918]) miały wykorzystać antyrosyjskie nastroje w polskim społeczeństwie, pozyskać rekruta na front i związać ambicje narodowe Polaków z polityką Berlina i Wiednia. Kiedy po klęsce państw centralnych Polska stała się nagle konkurentem dla Śląska i Pomorza, jej obraz w kinie niemieckim diametralnie się zmienił. Do klimatu z lat 1915–1918 powrócono dopiero w połowie lat trzydziestych.

Abwehra kręci w Polsce film

Po dojściu Hitlera do władzy w 1933 roku nastąpił niespodziewany zwrot w napiętych dotychczas stosunkach między Polską a Niemcami. 26 stycznia 1934 roku została podpisana w Berlinie deklaracja o nieagresji. Według wielu historyków, Hitler liczył wtedy, że Polska stanie się satelitą III Rzeszy, z którą w przyszłości będzie można uderzyć na Rosję. Dla Warszawy była antidotum na widoczne we Francji i w Anglii tendencje ugodowe wobec Niemiec. Polsko-niemiecka deklaracja obejmowała również kilka umów o współpracy gospodarczej (m.in. zakończono wojnę celną) i kulturalnej. Odtąd radio, teatr, film i prasa obu krajów miały pracować dla „budzenia obopólnego zrozumienia i zapewnienia dzięki temu przyjaznej atmosfery”.

Ta „era pojednania” trwała do kwietnia 1939 roku, kiedy Hitler uznał, że polsko-brytyjskie i polsko-francuskie porozumienia o gwarancji wzajemnej pomocy to pogwałcenie deklaracji z 1934 roku i anulowanie jej przez Polskę. Jednak deklaracji o nieagresji od samego początku towarzyszyła nieufność obu stron. Pod hasłami o „obopólnej przyjaźni” kryły się często operacje wywiadowcze i przygotowania do nowego konfliktu. Tego właśnie przykładem jest film „Ku wolności”.

Na plakatach reklamujących film można przeczytać podziękowania niemieckiej ekipy następującej treści: „KU WOLNOŚCI został wykonany przy łaskawej pomocy Wojskowego Instytutu Naukowo-Oświatowego i przy współudziale 5-go pułku ułanów Zasławskich w Ostrołęce”. Istotnie, Ostrołęka w filmie grała Grodno, a stacjonujący w mieście ułani 5 Pułku Ułanów Zasławskich wystąpili w scenach batalistycznych w mundurach 5 Pułku Ułanów Imienia Zamoyskich z 1831 roku, którego notabene tradycje kultywowali. Także Ostrołęka nie była miejscem przypadkowym, gdyż akcja filmu luźno nawiązywała do wydarzeń, które poprzedziły bitwę pod Ostrołęką, stoczoną z wojskami rosyjskimi 26 maja 1831 roku.

Lokalizacja filmu, jak się okazało po latach, miała też inny, tajny i niestety groźny dla Polski cel. To właśnie z Mazur niemieccy sztabowcy zamierzali w planach przyszłej wojny uderzyć na Warszawę i odciąć ją od wschodniego zaplecza. Dlatego bardzo ważne było wywiadowcze zbadanie linii rzek Narwi i Biebrzy z mostami i węzłami kolejowymi w Ostrołęce. Członkowie ekipy filmowej, wśród których było kilku agentów Abwehry bez większych problemów zbierali te informacje, chociażby pod pretekstem robienia zdjęć próbnych czy plenerowych. Nie bez znaczenia było także zapoznanie się z organizacją i uzbrojeniem stacjonującego w Ostrołęce wojska, a zwłaszcza elitarnego pułku kawalerii.

Siła kina

Podstęp udał się Niemcom, ale i sam film okazał się wartościową produkcją. Odniósł wielki sukces nie tylko w Niemczech, ale i w Polsce. Publiczność kinowa w Warszawie, Krakowie czy Poznaniu z wypiekami na twarzach śledziła losy przystojnego rotmistrza i rosyjskiej księżniczki. Tym bardziej, że kreujący ich role – Willy Birgel i Ursula Grabley posiadali status gwiazd i amantów nie tylko niemieckiego kina, ale i w całej Europie. Juliusz Kulesza, powstaniec warszawski i badacz dziejów polskiej konspiracji wspomina, że z okresu międzywojennego największe wrażenie zrobiły na nim dwa seanse kinowe: „Kościuszko pod Racławicami” – polska „megaprodukcja” z 1938 roku w reżyserii Józefa Lejtesa i właśnie niemiecki „Ku wolności”. – Ten film siedział w mojej pamięci nawet w mrocznych latach okupacji – podkreśla Kulesza. Można więc stwierdzić, że sugestywność i siła „Ku wolności” obróciła się przeciwko jego twórcom. Polacy w walce z najeźdźcą dobrze pamiętali płynące z niego przesłanie: „Panie rotmistrzu – najpierw ojczyzna!”.

Bibliografia

„Antologia wczesnego kina”, red. Andrzej Dębski, Martino Loiperdinger, cz. I, Warszawa 2014

S. Strumph-Wojtkiewicz, „Piąta kolumna w Bristolu”, Warszawa 1971