Polskiemu przemysłowi zbrojeniowemu brakuje technologii do produkcji prochu wielobazowego. W sytuacji kryzysowej nasza armia, po wyczerpaniu zapasów amunicji, nie będzie miała czym strzelać.

Chciałbym zapytać o rzeczy absolutnie podstawowe. Kiedy odeszliśmy od miecza, szabli i łuku, to wymyśliliśmy proch. Jaka jest zdolność polskiego przemysłu do jego produkcji? Czy jest to nowoczesny proch? Czy jest używany do produkcji amunicji do leoparda, do kraba? Czy Polska jest w stanie sama wyprodukować nowoczesny proch do pocisków podstawowych dla polskiej armii?”. Na jednym z ostatnich posiedzeń sejmowej podkomisji stałej ds. polskiego przemysłu obronnego oraz modernizacji technicznej sił zbrojnych poseł Prawa i Sprawiedliwości Arkadiusz Czartoryski skierował te pytania do szefa Inspektoratu Uzbrojenia gen. Adama Dudy, który reprezentował ministra obrony. „Niestety, z bólem serca muszę powiedzieć, że nie mamy dzisiaj autonomicznej zdolności do produkcji podstawowych rodzajów uzbrojenia”, odpowiedział generał.

Teoretycznie wszystko jest w porządku. Inspektorat w swoich informacjach podkreśla, że 99% amunicji polska armia kupuje w polskich zakładach. Ogłasza też kolejne umowy na jej zakup u rodzimych producentów. Media również podają, że kolejne typy uzbrojenia, np. czołgi Leopard czy armatohaubice Krab, będą strzelać polską amunicją. Posłowie z sejmowej komisji obrony, zatroskani o kontrakty dla polskiej zbrojeniówki, z satysfakcją przyjmują taką statystykę. Ale, jak pokazuje przykład posła Czartoryskiego, do czasu. Szef Inspektoratu wywołany przez niego do odpowiedzi przyznaje, że „pełnej zdolności” do samodzielnej produkcji prochu wszelkiego rodzaju nasz przemysł nie ma – dodaje też, że chodzi głównie o proch wielobazowy.

Proch z importu

Jak wyjaśnia prof. Stanisław Cudziło, dziekan Wydziału Nowych Technologii i Chemii Wojskowej Akademii Technicznej, w Polsce produkuje się proch czarny, czyli najstarszą odmianę, który został wyparty z zastosowań militarnych już w połowie XIX wieku przez proch bezdymny, w tym najbardziej dziś rozpowszechniony – nitrocelulozowy. W naszym kraju produkuje się proch nitrocelulozowy jednobazowy, ale jego główny składnik, nitroceluloza, jest kupowany za granicą. „W Polsce zaniechano całkowicie produkcji nitrocelulozy. To strategiczny materiał, bez niego nasz potencjał obronny jest poważnie osłabiony”, opowiada prof. Stanisław Cudziło.

Prochu bardziej złożonego, dwu- lub wielobazowego, też się u nas nie produkuje. Na potrzeby armii jest on kupowany jako gotowy produkt. Dwubazowy zawiera dwa podstawowe składniki będące nośnikiem energii: nitrocelulozę i nitroglicerynę, a trójbazowy – jeszcze nitroguanidynę. To klasyczny podział prochu nitrocelulozowego, bo na świecie są produkowane bardziej złożone, zmodyfikowane jego rodzaje, stąd ogólna nazwa „wielobazowe”. „Proch jednobazowy jest stosowany do amunicji małokalibrowej. Do nowoczesnej amunicji czołgowej czy artyleryjskiej używa się tego bardziej energetycznego, najczęściej dwu- lub wielobazowego”, wyjaśnia prof. Andrzej Książczak z Zakładu Materiałów Wysokoenergetycznych Wydziału Chemicznego Politechniki Warszawskiej.

Z podstawowych składników takiego prochu w naszym kraju jest produkowana tylko nitrogliceryna. „Owszem, ten proch jest robiony w Polsce na nowoczesnych urządzeniach, ale potrzebne materiały musimy kupić. Dopóki ktoś chce nam je sprzedawać, wszystko jest w porządku, ale gdyby z jakichś przyczyn zmienił zdanie albo podwyższył cenę dziesięciokrotnie, musielibyśmy się na to zgodzić, bo inaczej zostalibyśmy bez amunicji”, przyznaje prof. Cudziło i dodaje: „To problem, bo jeśli nie możemy samodzielnie wyprodukować materiału miotającego, to jesteśmy bezbronni, zapasy amunicji, które mamy wystarczą może na kilka dni intensywnych walk”.

Jego kolega po fachu, prof. Książczak potwierdza taką ocenę: „Proch to jest podstawa. Gdy patrzymy na współczesne konflikty zbrojne, to widać, że nawet jak się ma nowoczesne bomby, a przeciwnik strzela z kałasznikowa, to jego terenu często nie można zdobyć. Bez klasycznej amunicji mówienie o obronności jest daleko idącą iluzją”. 

Poseł Czartoryski nazywa kuriozalną sytuację, w której dostarczenie nam prochu do amunicji może potrwać miesiąc, a wiadomo, że dziś konflikty mogą trwać kilka, kilkanaście dni. „Jak mamy myśleć o obronie przeciwlotniczej i zaawansowanym technologicznie uzbrojeniu, skoro nie potrafimy zadbać o podstawowe rzeczy? Pociski do naszego uzbrojenia i proch do nich powinniśmy produkować samodzielnie”, podkreśla. W tej ocenie nie jest odosobniony. „Nie można pozwolić na to, żebyśmy nie produkowali samodzielnie amunicji do polskiego uzbrojenia. Trzeba ją wytwarzać nie tylko na potrzeby bieżące, ale też odbudować zapasy magazynowe. Nie możemy się pogodzić z sytuacją, że mamy je tylko na kilka czy kilkanaście dni, a według mojej wiedzy, nie jest najlepiej”, przyznał w rozmowie z „Polską Zbrojną” szef podkomisji sejmowej Wojciech Skurkiewicz z PiS-u.

Kupić czy wymyślić?

Także Ministerstwo Obrony Narodowej zdaje sobie sprawę z powagi sytuacji. Szef Inspektoratu Uzbrojenia gen. Adam Duda przyznał, odpowiadając na pytania posłów, że obecnie toczą się w Ministerstwie Rozwoju negocjacje offsetowe, zmierzające m.in. do pozyskania technologii produkcji prochu wielobazowego od Francuzów. Transfer do polskiej zbrojeniówki miałby dotyczyć śmigłowców wielozadaniowych EC-725 Caracal, które zostały wytypowane do zakupu dla polskiej armii przez MON w drodze przetargu w 2015 roku. Ale pozyskanie tej technologii w ramach offsetu na caracale też nie wydaje się proste. „Obecnie jako dostawca technologii jest brany pod uwagę jeden podmiot francuski, jednak sprawa się rozbija o śmigłowce Caracal. Jeżeli będziemy je kupować, to rozmowy będą prowadzone. Jeżeli nie, zapewne zostaną wstrzymane”, przyznaje szef sejmowej podkomisji ds. modernizacji sił zbrojnych.

Technologię produkcji prochu wielobazowego ma wiele państw europejskich, także porównywalnych z Polską lub mniejszych, np. Finlandia, Czechy, Słowacja i Szwajcaria. Światowym liderem w wytwarzaniu najnowocześniejszego prochu są Stany Zjednoczone, a w Europie – Niemcy, od których kupujemy gotowe produkty. Moglibyśmy też kupić licencję na ich produkcję, ale zdaniem naszych rozmówców, nie jest to proste. „Wykupienie jej byłoby dużym wydatkiem, ale też szybkim rozwiązaniem problemu. Tyle że technologia ta nie jest zbyt chętnie sprzedawana przez państwa, które ją mają. Trudno ją kupić od ręki”, stwierdza Skurkiewicz. 

Pozyskaniem takiej technologii byłaby zainteresowana Polska Grupa Zbrojeniowa (PGZ), najważniejszy polski dostawca uzbrojenia. „Proch wielobazowy jest już od jakiegoś czasu produkowany na świecie, jednak otrzymanie licencji na jego wytwarzanie to bardzo trudna sprawa, bo technologia ta ma istotny wpływ na kwestie związane z bezpieczeństwem”, ocenia Marcin Sęk, dyrektor biura ds. Koordynacji B+R [badań i rozwoju – red.] i Produkcji PGZ. Sęk wyjaśnia też, że państwa posiadające taką technologię strzegą jej, uznając za priorytet posiadanie całkowicie własnej amunicji.

Maszyny na złom

Szef Inspektoratu Uzbrojenia, tłumacząc posłom, skąd wzięły się problemy z wytwarzaniem prochu w Polsce, przyznaje, że rodzimy przemysł utracił takie zdolności. Nasz kraj ma tradycje produkcji prochu jeszcze z okresu przedwojennego. Po odzyskaniu niepodległości władze zdecydowały, że państwo musi mieć własny, niezależny przemysł zbrojeniowy. W 1922 roku rozpoczęto budowę wytwórni prochu w Pionkach [nazwa późniejsza – red.] niedaleko Radomia. Produkcja ruszyła pełną parą w 1926 roku. Przed wojną był to największy w Europie zakład wytwarzający materiały wybuchowe, pracowało w nim 3,5 tys. osób. Już wtedy w Pionkach produkowano nitrocelulozę. Przedsiębiorstwo – w tamtych latach pod nazwą Zakłady Tworzyw Sztucznych Pronit-Pionki – rozwijało się bardzo dynamicznie do lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku, zatrudniając około 5 tys. pracowników i zaspokajając potrzeby polskiej armii. Upadło dopiero w okresie transformacji. „Zamówienia z polskiej armii zredukowano do minimum, a zakłady przestano też wspomagać w utrzymywaniu ich w gotowości do podjęcia produkcji amunicji. „Pionki”, które wytwarzały nitrocelulozę, zbankrutowały, a syndyk masy upadłościowej sprzedał maszyny na złom. Instalacje produkcyjne zdemontowano, budynki wyburzono, a miasto przejęło część zakładowych terenów”, opowiada prof. Cudziło.

Jak wyjaśnia naukowiec, w Polsce mieliśmy też technologię produkcji prochu dwubazowego. Wytwarzały go Zakłady Produkcji Specjalnej „Gamrat” w Jaśle. „Praktycznie już jej nie mamy, bo nie robimy własnej nitrocelulozy. Technologię można by pewnie jeszcze otworzyć, ale dziś byłaby ona już historyczna”, dodaje profesor.

PGZ chce odbudować potencjał „Pionek”. Stosowne decyzje zapadły też na poziomie władz państwowych już w 2014 roku. Dzięki dofinansowaniu ze środków Skarbu Państwa w wysokości ponad 44 mln zł w zakładach – obecnie Mesko SA – mają być przeprowadzone niezbędne remonty oraz wybudowane nowe linie produkcyjne: prochu wielobazowego, do produkcji łusek do amunicji czołgowej, a także amunicji artyleryjskiej kalibru 155 mm. Jak informowali przedstawiciele PGZ, obecnie są prowadzone prace rewitalizacyjne hal i budynków produkcyjnych, a także trwa zakup urządzeń pod przyszłą produkcję. Cała inwestycja ma się zakończyć w przyszłym roku. Do tego czasu Polska powinna dopracować się własnej technologii wytwarzania prochu wielobazowego, która zostanie wdrożona na zakupionych liniach produkcyjnych. Wspomniana kwota 44 mln zł powinna na to pozwolić. Szacuje się, że kupno kompletnej technologii wraz z maszynami byłoby pięciokrotnie droższe.

Dlatego możliwości pozyskania technologii wytwarzania prochu wielobazowego największy polski producent uzbrojenia szuka we współpracy w polskimi uczelniami, m.in. Politechniką Warszawską, i deklaruje, że chce ją pozyskać jak najszybciej. W wariancie optymistycznym prace nad pozyskaniem technologii mają potrwać półtora roku. „Jesteśmy na dobrej drodze, ale jeszcze trochę pracy przed nami. Należące do Grupy PGZ Mesko SA w Zakładzie Produkcyjnym w Pionkach dąży do modernizacji istniejącej instalacji do produkcji prochu czarnego, jak również planuje uruchomienie produkcji prochu wielobazowego MB oraz jednobazowego modyfikowanego. Przewidujemy, że zaplanowane wieloetapowe prace zakończą się w 2017 roku”, mówi Marcin Sęk z PGZ.

Początki

Optymizmu nie podzieją jednak naukowcy współpracujący z przemysłem. „Nie jest dużym problemem rozpocząć taką produkcję w małej skali, więc te dwa lata pewnie są możliwe, ale problemy pojawiają się, gdy skalę się powiększa. Wszystko wymaga czasu, bo nawet gdy się otrzyma pożądany materiał, to trzeba sprawdzić, jak on się zachowuje w dostatecznie długim czasie, w różnorodnych warunkach i czy nie zmienia właściwości. Dlatego nawet dwa lata to zabójcze tempo. Bez bardzo ścisłej i intensywnej współpracy zespołów naukowców i przemysłu nie da się w tak krótkim czasie opracować takiej technologii. A współpracy nie ma, od lat jest bezwład administracyjny, ustalenia ciągną się miesiącami”, mówi prof. Książczak, obecnie zaangażowany w projekt dostosowania produkcji prochu jednobazowego w zakładach Mesko SA w Pionkach do wymagań NATO. „Żeby odtworzyć naszą zdolność do wytwarzania nowoczesnego prochu, trzeba zacząć od zera. Gdybyśmy podjęli te starania teraz, to za dziesięć lat taka fabryka by u nas powstała. W wariancie optymistycznym mogłoby to być pięć lat, ale jak znam nasze realia, to potrzebujemy ośmiu, dziesięciu”, ocenia prof. Cudziło.

Jest jeszcze inny problem. „Wciąż będzie to produkcja z komponentów importowanych. Oprócz prochu wielobazowego trzeba odtworzyć wytwarzanie nitrocelulozy na potrzeby wojska w Polsce. Jeżeli zdecydujemy, że będziemy to robić samodzielnie, to staniemy się w miarę samowystarczalni. Żebyśmy byli całkowicie samowystarczalni, trzeba wdrożyć do produkcji także inne składniki prochu wielobazowego, choć w mniejszej skali, np. nitroglikol”, tłumaczy Cudziło.