Dlaczego marynarze noszą czapki bez daszków i kołnierze z trzema paskami? Kiedy na okręcie należy gwizdać, a kiedy jest to absolutnie niedopuszczalne? I czy rzeczywiście kobieta na pokładzie przynosi pecha? – służba na morzu to także przesądy, legendy i zwyczaje, częstokroć żywe po dziś.

Działo się to w XVII wieku, kiedy holenderscy żeglarze wiedli jeszcze prym na morzach i oceanach. Pewnego dnia port w Amsterdamie opuścił statek dowodzony przez Henrika van der Deckena, starego wilka morskiego, który znany był z krewkiego charakteru. Zamierzał on dotrzeć do Batawii na Jawie. Gdzieś za Przylądkiem Dobrej Nadziei żaglowiec trafił na ogromny sztorm. Huragan i gigantyczne fale miotały nim jak zabawką. Nagle na pokładzie pojawił się promieniejący światłem anioł. Porywczy kapitan, który w dodatku walczył o życie, nie chciał go jednak wysłuchać. Chwycił za pistolet i wypalił. Rozsierdzony anioł rzucił na niego klątwę. Odtąd statek miał się bez końca tułać po świecie, a napotkanym jednostkom zwiastować nieszczęście.

Historia Latającego Holendra to chyba najsłynniejsza z morskich legend. Żeglarze przywoływali ją, gdy trzeba sobie było wytłumaczyć pojawiające się na różnych szerokościach geograficznych miraże. I choć jej złowieszczy urok zdążył już nieco przyblaknąć, nadal może symbolizować prawdę starą, jak samo żeglarstwo. Ludzie morza są przesądni, a jednocześnie skłonni do pielęgnowania tradycji przekazywanej z pokolenia na pokolenie. W tym świecie często nawet najdrobniejsze aspekty życia są w niej głęboko zakorzenione, a rzeczy pozornie błahe skrywają w sobie pasjonujące opowieści.

Przykład pierwszy z brzegu: marynarski mundur. – Marynarze noszą czapki pozbawione daszków. To zwyczaj wywodzący się jeszcze z czasów, kiedy po morzach pływały żaglowce. Takie nakrycie głowy dawało lepsze pole widzenia podczas wspinania się na maszty – tłumaczy st. chor. mar. Grzegorz Matoga z załogi ORP „Błyskawica”, historycznego niszczyciela, który dziś pełni funkcję okrętu – muzeum. Podobna historia wiąże się z marynarskim kołnierzem. – W dawnych czasach żeglarze przeważnie nosili długie włosy. Wiązali je w warkocze, które dodatkowo smarowali tak zwaną smołą sztokholmską. Włosy miały minimalizować skutki uderzenia szablą w kark – wyjaśnia st. chor. mar. Matoga. Problem w tym, że brudziły bluzę. – Aby tego uniknąć, marynarze zaczęli zakładać specjalne chusty – zaznacza st. chor. mar. Matoga. Swoje wytłumaczenie mają też widniejące na kołnierzu trzy paski, choć akurat w tym wypadku sprawa jest niejednoznaczna. – Jeśli zapytamy o to Brytyjczyka, powie, że to pamiątka po trzech zwycięskich bitwach admirała Nelsona, Rosjanin będzie tłumaczył, że chodzi o trzy bitwy admirała Uszakowa. Według tradycji francuskiej to symbol zaliczenia podczas służby trzech oceanów – wylicza st. chor. mar. Matoga.

Luźna bluza ma związek z przymusowym wcielaniem do załogi. – Kiedyś niełatwo było o ochotników skłonnych wybrać się w trwający wiele miesięcy rejs. Aby ich pozyskać, nierzadko trzeba było podstępu – opowiada st. chor. mar. Matoga. Bosman w asyście rosłych marynarzy szedł do portowej tawerny, wyławiał z tłumu kandydata, stawiał mu piwo, a na dno kufla wrzucał monetę. Delikwent chcąc ją zdobyć, musiał wypić trunek. Po kilku szklanicach zwalał się pod stół. – Wtedy marynarze wciągali na jego głowę worek i przenosili go na pokład. Kiedy delikwent się budził, statek był już na pełnym morzu. Koledzy z załogi wycinali w worku otwory na głowę i ręce. Tym sposobem świeżo upieczony członek załogi zyskiwał pierwszą bluzę – tłumaczy st. chor. mar. Matoga. Spodnie marynarzy są u dołu szerokie, by można je było podwinąć przy wysiadaniu z szalupy. Nie bez przyczyny też ich przód został wyposażony w specjalną klapkę zapinaną na guziki. Według jednej z legend w czasach, gdy spodnie nie miały jeszcze takiego zabezpieczenia, jednemu z brytyjskich marynarzy wysunęło się z nich to, co akurat powinno być zakryte. Sytuacja była o tyle krępująca, że okręt, na którym służył, był akurat wizytowany przez królową Elżbietę I…

Inna tradycja wiąże się ze sposobem wchodzenia na stojący w porcie okręt. Można to robić tylko po trapie. Zdarza się, że towarzyszy temu świst trapowy – marynarze używają gwizdków, by oddać honory oficerowi. – Ale świst może towarzyszyć też wejściu na pokład chorążego, pod warunkiem, że jest on dowódcą samodzielnej jednostki – tłumaczy st. chor. mar. Matoga. To również bardzo stara tradycja. W dawnych czasach zdarzało się, że zapraszani na żaglowiec starsi wiekiem oficerowie nie byli w stanie wspiąć się na pokład po drabince. Byli wówczas wciągani w specjalnym koszu. – Gwizdkami członkowie załogi regulowali tempo podciągania liny – wyjaśnia st. chor. mar. Matoga.

Ale gwizdanie na okręcie może przynieść pecha. – Na morzu może ono wywołać sztorm. Dlatego pod żadnym pozorem nie należy tego robić – zaznacza kpt. mar. Piotr Wojtas z 3 Flotylli Okrętów. W dawnych czasach, aby uspokoić wzburzone morze, trzeba było z pokładu wyrzucić nową parę butów. Ciśnięcie do morza butów starych pomagało wywołać potrzebny żaglowcom wiatr.

Inna rzecz to wznoszone na okrętach i statkach toasty. W mesie należy to robić na siedząco. Choć należy dodać, że obecnie zdarza się to stosunkowo rzadko. Spożywanie alkoholu na okrętach jest dopuszczalne tylko w wyjątkowych okazjach. – Jeśli marynarze piją po służbie, na lądzie, trzeci toast powinien zostać wzniesiony „tym, co na morzu”. I zawsze inicjuje go najmłodszy w towarzystwie – tłumaczy kpt. mar. Wojtas. Niedopuszczalne jest też odpalanie papierosa od płonącej świeczki. – Według jednego z przesądów, w takim momencie ginie ktoś na morzu – zaznacza kpt. mar. Wojtas i dodaje: – Nie spotkałem marynarza, który by palił i nie przestrzegał tej zasady.

Do nieco świeższych zwyczajów należy też ozdabianie okrętów wizerunkami zwierząt. W przypadku ORP „Czernicki” jest to wielbłąd: pamiątka po udziale w operacji przeciwko Irakowi w Zatoce Perskiej. Na okrętach hydrograficznych widnieje pingwin i niedźwiedź polarny. – To pamiątka z wypraw na Spitsbergen, które odbywały się w ramach współpracy z Polską Akademią Nauk – tłumaczy kpt. mar. Wojtas.

Nieco inne obyczaje panują na okrętach podwodnych. – Tutaj na przykład nie przyjął się świst trapowy – wyjaśnia kmdr ppor. Tomasz Witkiewicz, dowódca ORP „Sęp”. Najbardziej znanym zwyczajem jest chrzest osób, które po raz pierwszy zanurzają się na ich pokładach. – Muszą one wypić wodę z głębokości, na jaką zszedł okręt – podkreśla kmdr ppor. Witkiewicz. Doświadczają tego zarówno świeżo upieczeni członkowie załogi, jak i goście – bez względu na to, czy noszą mundur i jaką piastują funkcję.

Tradycja chrztu morskiego zachowała się też na okrętach nawodnych. Jest praktykowana przy bardzo różnych okazjach. – Podczas misji natowskiego zespołu sił obrony przeciwminowej miałem okazję oglądać taką uroczystość na pokładzie holenderskiego okrętu HNLMS „Makkum” – wspomina kpt. mar. Wojtas. – Marynarze, którzy byli na misji po raz pierwszy, a także ci, którzy zapomnieli certyfikatu z poprzedniego chrztu, musieli m.in. wskoczyć do morza. Oczywiście byli zabezpieczeni liną, ale i tak należy to uznać za spore wyzwanie, bo Bałtyk miał wówczas może sześć stopni – opowiada kpt. mar. Wojtas. Zaraz jednak dodaje, że podczas uroczystości równie dobrze bawili się chrzczeni, jak i ci, którzy chrzcili.

Do niedawna wśród załóg żywy był przesąd, że kobieta na pokładzie przynosi pecha. Wyjątek stanowiła matka chrzestna. Rodowód tego zabobonu jest bardzo stary, a jego źródło niejednoznaczne. Ponoć w zamierzchłych czasach marynarze utożsamiali statek właśnie z kobietą. Miałoby o tym świadczyć podobne brzmienie wyrazów „she” i „ship”. Niewiasta na pokładzie mogłaby wywołać jego zazdrość i sprawić, że przestanie być posłuszny marynarzom. – Dziś oczywiście przesąd odszedł w zapomnienie. Kobiety można spotkać w załogach okrętów. Radzą sobie bardzo dobrze – podsumowuje kpt. mar. Wojtas.